دیسک کمر یکی از شایعترین علل دردهای مزمن و تیرکشنده کمر است و مطالعات متعدد نشان دادهاند که پوزیشن خوابیدن میتواند بهطور مستقیم فشار واردشده به دیسکهای کمری را کم یا زیاد کند. وقتی ستون فقرات در وضعیت نامناسب قرار بگیرد، فشار داخل دیسک (Intradiscal Pressure) افزایش مییابد و این موضوع میتواند موجب بدترشدن التهاب، اسپاسم عضلانی و تشدید علائم رادیکولوپاتی مثل درد تیرکشنده پا شود. به همین دلیل، انتخاب بهترین حالت خوابیدن نقش کلیدی در کاهش درد شبانه، بهبود کیفیت خواب و حتی پیشگیری از بدترشدن علائم دارد.
افراد مبتلا به دیسک کمر معمولاً در پایان روز با خشکی، سفتی عضلات، درد تیرکشنده یا بیقراری هنگام خواب مواجه میشوند. داشتن یک الگوی خواب صحیح میتواند میزان فشار روی مهرههای کمری — خصوصاً L4–L5 و L5–S1 که شایعترین محل درگیری هستند — را کاهش دهد و به بدن فرصت ترمیم بافتی بدهد. هدف این مقاله این است که براساس شواهد علمی، پوزیشنهای صحیح خوابیدن، پوزیشنهای ممنوع، نحوه استفاده درست از بالش، نوع تشک مناسب و تکنیکهای کمکی برای خواب بدون درد را برای بیماران دیسک کمر کاملاً واضح توضیح دهد.
در ادامه همچنین یک بخش تخصصی درباره کمربند پلاتینر قرار دارد؛ محصولی کمکی با تکنولوژی UIC (اولتراسوند، اینفرارد و کلاکپالس) که بهعنوان یک درمان مکمل و غیرتهاجمی میتواند قبل از خواب به کاهش التهاب، گرمکردن عمقی عضلات و کاهش اسپاسم کمک کند تا روند خوابیدن برای بیماران دیسک کمر آسانتر شود.
خلاصه بهترین روشهای خوابیدن برای دیسک کمر
بهترین پوزیشنهای خواب برای دیسک کمر
خوابیدن به پهلو با قرار دادن یک بالش بین زانوها
باعث تنظیم لگن، کاهش چرخش ستون فقرات و کاهش فشار روی دیسکهای کمری میشود.خوابیدن به پشت همراه با قرار دادن یک بالش زیر زانوها
این وضعیت قوس طبیعی ستون فقرات را حفظ میکند و فشار روی مهرهها را کاهش میدهد.خواب نیمهنشسته (Semi-Fowler Position)
مناسب برای مواقع درد شدید یا همراهی با سیاتیک و تنگی کانال.انتخاب تشک با سفتی متوسط (Medium-Firm Mattress)
در مطالعات بالینی بیشترین تأثیر را در کاهش درد مزمن کمر داشته است.اجتناب از خوابیدن روی شکم
این حالت بیشترین فشار را به کمر وارد میکند و معمولاً درد را تشدید میکند.
۱. خوابیدن به پهلو با قرار دادن بالش بین زانوها
این حالت معمولاً اولین پوزیشن پیشنهادی متخصصان ستون فقرات برای دیسک کمر است، مخصوصاً وقتی درد به پا تیر میکشد (رادیکولوپاتی).
چرا خوب است؟
وقتی به پهلو دراز میکشید و یک بالش نسبتاً سفت یا متوسط بین زانوها میگذارید:
-
لگن کمتر میچرخد و میچرخد (rotation pelvis کاهش مییابد).
-
ستون فقرات کمری در یک خط نسبتاً مستقیم و خنثی قرار میگیرد.
-
فشار بر روی دیسکهای کمری – مخصوصاً L4–L5 و L5–S1 – کمتر میشود.
-
عضلات اطراف کمر و لگن (مثل عضلات گلوتئال و پارااسپاینال) کمتر در حالت کشش نامتعادل قرار میگیرند، در نتیجه اسپاسم و گرفتگی عضلانی شبانه کاهش پیدا میکند.
چطور درست انجامش دهیم؟
-
روی پهلو (معمولاً پهلویی که درد کمتر است) دراز بکشید.
-
زانوها را کمی خم کنید (نه خیلی جمع، نه کاملاً صاف).
-
یک بالش با ارتفاع متوسط بین زانوها بگذارید، طوری که:
-
زانوها روی هم فشار نیاورند.
-
رانها تقریباً موازی هم بمانند.
-
-
اگر شانه پایین اذیت میشود، میتوانید از یک بالش کمی بلندتر زیر سر استفاده کنید تا ستون فقرات گردنی و کمری همراستا بمانند.
این وضعیت برای بسیاری از بیماران دیسک کمر، ترکیبی از کاهش درد + احساس امنیت در خواب ایجاد میکند. (Nachemson A. Disc pressure measurements. Clin Orthop Relat Res. 1981;(176):60-70. PubMed) برای مشاهده ی مقاله ی آیا پارگی دیسک کمر با استراحت خوب میشود کافیست وارد لینک شوید.
۲. خوابیدن به پشت با قرار دادن بالش زیر زانوها
این پوزیشن برای افرادی که عادت دارند به پشت بخوابند بسیار گزینه خوبی است.
مزیت اصلی این حالت:
-
وقتی صاف به پشت میخوابید، اگر زانوها کاملاً کشیده باشند، گودی کمر ممکن است زیاد شود و فشار روی مهرهها و دیسکها افزایش پیدا کند.
-
اگر یک بالش یا حولهٔ لوله شده زیر زانوها قرار دهید:
-
کمی زانو خم میشود.
-
لوردوز کمری (گودی کمر) کمی کاهش پیدا میکند و ستون فقرات در وضعیت خنثیتری قرار میگیرد.
-
فشار داخل دیسک (Intradiscal Pressure) نسبت به حالت نشسته و ایستاده کاهش چشمگیری دارد و در بسیاری از بیماران، این وضعیت تحملپذیرتر میشود.
-
روش اجرا:
-
به پشت روی تخت بخوابید.
-
یک بالش نه خیلی نرم، نه خیلی بلند، زیر زانوها قرار دهید، طوری که:
-
حدوداً ۲۰–۳۰ درجه زانو خم شود.
-
-
اگر گودی کمر خیلی زیاد است، میتوانید یک حولهٔ کوچک لولهشده زیر کمر (در ناحیه لوردوز) بگذارید تا احساس تکیهگاه داشته باشید، البته به شرطی که دردتان را تشدید نکند.
این حالت برای کسانی که صبحها با خشکی و درد کمر بیدار میشوند، بسیار کمککننده است، چون بار وارد بر مهرهها در طول شب کمتر میشود. (Sato K, Kikuchi S, Yonezawa T. In vivo intradiscal pressure measurement in healthy individuals and in patients with ongoing low back pain. Spine (Phila Pa 1976). 1999;24(23):2468-2474. PubMed)
۳. خواب نیمهنشسته (Semi-Fowler)
این حالت چیزی بین نشسته و درازکش است و برای افرادی که:
-
دیسک کمر همراه با تنگی کانال نخاعی دارند
-
یا دردشان با درازکشیدن کامل تشدید میشود
خیلی کمککننده است.
این پوزیشن چگونه است؟
-
پشت بدن حدود ۳۰ تا ۴۵ درجه بالا آمده (مثل تختهای بیمارستانی که قسمت پشتی بالا میرود).
-
زانوها کمی خم هستند و معمولاً با یک بالش زیر زانو حمایت میشوند.
-
این وضعیت باعث میشود:
-
فشار روی دیسکهای کمری و ریشههای عصبی تا حدی کاهش یابد.
-
بسیاری از بیماران با تنگی کانال حس کنند در این وضعیت، درد تیرکشنده پا کمتر و خواب راحتتر است.
-
اگر تخت برقی ندارید، میتوانید:
-
چند بالش پشت کمر قرار دهید که بالاتنه را کمی بالا بیاورد.
-
یک بالش دیگر زیر زانوها بگذارید.
البته در این حالت باید مراقب باشید که گردن در خم شدن زیاد جلو (forward head) نماند، وگرنه ممکن است باعث درد گردن و شانه شود. (Kovacs FM, Abraira V, Peña A, et al. Effect of firmness of mattress on chronic non-specific low-back pain: randomized, double-blind, controlled, multicentre trial. Lancet. 2003;362(9396):1599-1604. PubMed+۱)
۴. انتخاب تشک مناسب: چرا «تشک با سفتی متوسط» معمولاً بهتر است؟
یکی از سؤالهای تکراری بیماران این است که:
«تشک سفت بهتر است یا نرم؟»
بر اساس یک کارآزمایی بالینی بزرگ و معتبر که روی بیماران مبتلا به کمردرد مزمن انجام شد، تشک با سفتی متوسط (Medium-Firm) نسبت به تشک سفت (Firm) نتایج بهتری در کاهش درد در تخت، درد هنگام برخاستن و کاهش ناتوانی عملکردی داشته است.
همچنین مطالعات جدیدتر نیز رابطهای بین سفتی متوسط تشک و کاهش شدت کمردرد پیدا کردهاند؛ یعنی تشک خیلی نرم باعث فرو رفتن بیش از حد لگن و کمر میشود و ستون فقرات را از وضعیت خنثی خارج میکند، و تشک خیلی سفت هم نقاط فشار (Pressure Points) روی لگن و شانه و کمر ایجاد میکند.
پس بهطور خلاصه:
-
تشک خیلی نرم → بدن فرو میرود، ستون فقرات در طول شب در وضعیت خمیده و چرخیده میماند.
-
تشک خیلی سفت → فشار موضعی روی لگن، شانه و کمر، جابجایی ناخودآگاه زیاد در خواب و خوابِ بیکیفیت.
-
تشک با سفتی متوسط (Medium-Firm) → بهترین تعادل بین حمایت (Support) و راحتی (Comfort) را فراهم میکند.
اگر امکان تعویض تشک ندارید، میتوانید:
-
از یک تاپر (روتشکی) با کیفیت مناسب استفاده کنید که کمی انعطاف ایجاد کند.
-
یا روی تشک خیلی سفت، یک لایه فوم با ضخامت ۳–۵ سانتیمتر قرار دهید تا نقاط فشار کمتر شوند.
۵. چرا خوابیدن روی شکم برای دیسک کمر توصیه نمیشود؟
در اکثر منابع ارتوپدی و فیزیوتراپی، خوابیدن روی شکم (Prone Position) برای دیسک کمر «نامطلوب» یا «آخرین انتخاب» محسوب میشود، بهخصوص در دورههای حاد درد.
دلایل:
-
معمولاً در این وضعیت، کمر در قوس زیاد (هایپرلوردوز) قرار میگیرد، مگر اینکه زیر شکم بالش گذاشته شود.
-
برای نفسکشیدن و قرارگیری سر روی بالش، سر اغلب به یک طرف میچرخد، که این موضوع هم برای گردن و هم برای قسمت فوقانی ستون فقرات مشکلساز است.
-
این ترکیب قوس بیش از حد + چرخش میتواند فشار بر دیسکها و مفاصل فاست را افزایش دهد و در برخی بیماران، درد را بدتر کند.
با این حال، بعضی افراد سالها عادت دارند فقط روی شکم بخوابند و تغییر این عادت برایشان بسیار سخت است.
اگر مجبورید روی شکم بخوابید، برای کاهش آسیب:
-
یک بالش نسبتاً نازک یا حولهٔ لولهشده زیر پایین شکم و لگن قرار دهید تا گودی کمر کمتر شود.
-
از بالش خیلی بلند زیر سر استفاده نکنید؛ حتی در بعضی افراد، خوابیدن بدون بالش زیر سر و فقط با حمایت زیر شکم بهتر است.
-
اگر در این وضعیت احساس گزگز پا، درد تیرکشنده، یا تشدید درد کمر دارید، بهتر است بهتدریج پوزیشن خود را به خوابیدن به پهلو یا به پشت تغییر دهید.
۶. نکته خیلی مهم: «پوزیشن ایدهآل» برای همه یکسان نیست
اگرچه مطالعات بیومکانیک و کارآزماییهای بالینی یک سری الگوهای کلی برای کاهش فشار روی دیسک و بهبود کمردرد نشان دادهاند – مثلاً:
-
فشار دیسک در وضعیت درازکش بهطور کلی کمتر از نشستن و ایستادن است
-
تشک با سفتی متوسط در کمردرد مزمن عملکرد بهتری نسبت به تشک خیلی سفت دارد
اما در عمل، بدن هر فرد با بدن فرد دیگر فرق دارد:
-
بعضیها فقط روی پهلوی راست احساس راحتی میکنند.
-
بعضیها ترکیب خوابیدن به پشت و بعد چرخیدن به پهلو را در طول شب تجربه میکنند.
-
بعضیها با کوچکترین تغییر بالش، سردرد یا گردندرد میگیرند.
بنابراین:
-
اگر یک پوزیشن از نظر تئوریک «خوب» است ولی شما در آن درد بیشتر، گزگز پا، یا بیخوابی دارید، آن پوزیشن برای شما ایدهآل نیست.
-
معیار اصلی، ترکیب علم + تجربه شخصی بدن خودتان است. (Logix S. Effects of mattress firmness and usage duration on low back pain severity. 2023. logixsjournals.com)
چرا پوزیشن خواب برای دیسک کمر مهم است؟
پوزیشن خواب فقط یک «عادت» نیست؛ یک عامل بیومکانیکی مستقیم است که میتواند میزان فشار روی دیسکهای کمری، مفاصل فاست و ریشههای عصبی را کاهش یا افزایش دهد. در ساختار ستون فقرات، هر زاویه، هر پیچش و هر انحراف کوچک ــ حتی در حالت خواب ــ میتواند بار مکانیکی روی مهرهها را تغییر دهد. برای مشاهده ی مقاله ی بهترین روش خوابیدن برای کاهش درد کمر کافیست وارد لینک شوید.
وقتی فرد مبتلا به دیسک کمر در وضعیت نامناسب میخوابد:
-
فشار داخل دیسک (Intradiscal Pressure) افزایش مییابد.
-
فضای اطراف ریشه عصب (Foraminal Space) کاهش پیدا میکند.
-
عضلات پارااسپاینال وارد اسپاسم جبرانی میشوند.
-
درد تیرکشنده پا (رادیکولوپاتی) در طول شب و هنگام صبح بدتر میشود.
این تغییرات بهخصوص در دیسکهای L4–L5 و L5–S1 شدیدتر است؛ چون بیشترین وزن بدن و بیشترین تحرک ستون فقرات روی این سطوح قرار دارد.
از نظر فیزیولوژیکی، شب بهترین زمان برای بازسازی بافتهای آسیبدیده است. اما اگر پوزیشن خواب درست نباشد، بدن بهجای ترمیم، درگیر افزایش التهاب، اسپاسم و فشردگی عصبی میشود. این همان دلیلی است که بسیاری از بیماران میگویند:
-
«صبحها درد کمر بدتره.»
-
«با گزگز و خوابرفتگی پا از خواب بیدار میشم.»
-
«نمیتونم راحت از تخت بلند شم.»
در واقع، خواب غلط باعث آسیب بیشتر نمیشود، اما علائم موجود را تشدید کرده و روند بهبودی را کند میکند.
نکتهٔ مهم
«اندازهگیری فشار داخل دیسک در مطالعات نشان میدهد که تفاوت پوزیشن بدن میتواند تا چندین برابر فشار وارد بر دیسک را تغییر دهد؛ بهطوریکه وضعیت نامناسب خواب میتواند فشار را نزدیک به حالت نشسته افزایش دهد.»
[۱] Nachemson A. Disc pressure measurements. Clin Orthop Relat Res. 1981;(176):60-70.
بهترین روشهای خوابیدن برای دیسک کمر
در این بخش تمام پوزیشنهای مناسب برای خوابیدن در بیماران دیسک کمر را با نگاه بیومکانیکی، تجربه بالینی و یافتههای علمی توضیح میدهم تا کاملاً روشن باشد که چرا هر پوزیشن مفید است و مناسب چه شرایطی است.
خوابیدن به پهلو با قرار دادن بالش بین زانوها
این پوزیشن یکی از پایدارترین و توصیهشدهترین حالتها برای بیماران دیسک کمر است.
چرا مفید است؟
-
لگن در حالت بدون چرخش قرار میگیرد و از پیچ خوردن ستون فقرات جلوگیری میشود.
-
زانوها و رانها در راستای هم قرار میگیرند و فشار روی مفاصل ساکروایلیاک کمتر میشود.
-
ستون فقرات کمری در وضعیت خنثی (Neutral Spine) باقی میماند.
-
درد تیرکشنده پا، مخصوصاً درگیری L5 و S1، معمولاً در این حالت کمتر میشود.
چگونه درست انجام دهیم؟
-
روی پهلویی بخوابید که درد کمتری دارید.
-
زانوها کمی خم باشد، نه جمعشده کامل.
-
یک بالش با ارتفاع متوسط بین زانوها قرار دهید.
-
اگر شانه در پوزیشن پهلو اذیت میشود، از بالش طبی زیر سر استفاده کنید.
نکتهٔ مهم
«مطالعات بیومکانیک نشان میدهند قرار دادن بالش بین زانوها هنگام خوابیدن به پهلو موجب کاهش چرخش لگن و تنظیم محور ستون فقرات میشود و این موضوع فشار روی دیسکهای کمری را کاهش میدهد.»
[۲] McGill SM. Low Back Disorders: Evidence-Based Prevention and Rehabilitation. Human Kinetics; 2007.
خوابیدن به پشت با یک بالش زیر زانوها
یکی از بهترین پوزیشنها برای کاهش گودی کمر و کم کردن فشار روی دیسکها.
چرا مفید است؟
-
زانوها کمی خم میشوند و گودی کمر کمتر میشود.
-
فشار حقیقی روی دیسکها (Intradiscal Pressure) در این حالت کمتر از ایستادن و نشستن است.
-
عضلات کمری کمتر در حالت کشش قرار میگیرند، بنابراین اسپاسم شبانه کاهش پیدا میکند.
چگونه انجام دهیم؟
-
به پشت بخوابید.
-
یک بالش متوسط زیر زانو بگذارید.
-
اگر احساس خالی بودن گودی کمر دارید، یک حولهٔ لولهشده زیر کمر قرار دهید.
نکتهٔ مهم
«فشار داخل دیسک در وضعیت خوابیده به پشت با زانوی خمشده بهطور قابلتوجهی کاهش مییابد و نسبت به حالت نشسته تا چند برابر کمتر است.»
[۱] Nachemson A. Disc pressure measurements. Clin Orthop Relat Res. 1981;(176):60-70.
خواب نیمهنشسته (Semi-Fowler Position)
مناسب برای افراد با درد شدید یا کسانی که سیاتیک و تنگی کانال دارند.
چرا مفید است؟
-
بالاتنه بین ۳۰ تا ۴۵ درجه بالا قرار میگیرد، بنابراین بار مستقیم روی دیسک کمتر میشود.
-
زانوها خم هستند و این موضوع باعث کاهش لوردوز کمری میشود.
-
این پوزیشن فضای کانال نخاعی را کمی افزایش میدهد و برای افرادی با تنگی کانال بسیار مناسب است.
چگونه انجام دهیم؟
-
چند بالش پشت کمر قرار دهید یا از تخت قابل تنظیم استفاده کنید.
-
یک بالش زیر زانوها بگذارید تا پاها در حالت خمشده بمانند.
نکتهٔ مهم
«افزایش زاویه بالاتنه در بیماران مبتلا به کمردرد مزمن باعث کاهش فشار محوری روی ستون فقرات و کاهش فشار فاستها میشود.»
[۳] Wong AY, Karppinen J, Samartzis D. Low back pain in older adults: risk factors and treatment options. Ann Med. 2017;49(5):379-389.
نسخه مخصوص افراد با درد سیاتیک همزمان
برای افرادی که علاوه بر دیسک کمر، درد تیرکشنده پا دارند (L5 یا S1)، بهترین حالت:
خوابیدن به پهلو + بالا آوردن جزئی پا (Pillow Elevation)
چرا مفید است؟
-
باعث کاهش کشش روی عصب سیاتیک میشود.
-
لگن را در موقعیت پایدار نگه میدارد.
-
فشار روی سوراخ بین مهرهای (Foramen) کمتر میشود.
روش اجرا:
-
به پهلو بخوابید.
-
یک بالش بین زانوها قرار دهید.
-
یک بالش کوچک دیگر زیر ساق پای بالایی قرار دهید تا کمی ارتفاع بگیرد. برای مشاهده ی مقاله ی بهترین روش خوابیدن برای رفع قوز کمر کافیست وارد لینک شوید.
نکتهٔ مهم
«بالا آوردن جزئی اندام تحتانی هنگام خواب میتواند فشار روی عصب سیاتیک را کاهش دهد و شدت درد شبانه را پایین بیاورد.»
[۴] Stafford MA, Peng P, Hill DA. Sciatica: a review of history, epidemiology, pathogenesis, and treatment. Spine. 2007;32(7):E484-E492.
چرا خوابیدن روی شکم برای دیسک کمر مناسب نیست؟
در اکثر بیماران این وضعیت بدترین پوزیشن محسوب میشود.
دلایل علمی:
-
قوس کمر بیش از حد افزایش مییابد (Hyperlordosis).
-
سر باید به یک سمت بچرخد → فشار روی گردن و مهرههای فوقانی زیاد میشود.
-
ستون فقرات کمری وارد فشار فشاری + چرخشی میشود، که برای دیسکها بدترین ترکیب است.
اگر مجبورید روی شکم بخوابید:
-
زیر شکم یک بالش نازک بگذارید تا گودی کمر کمتر شود.
-
از بالش بلند برای سر استفاده نکنید.
نکتهٔ مهم
«خوابیدن روی شکم در بسیاری از افراد باعث افزایش لوردوز کمری و افزایش بار مکانیکی روی مفاصل فاست میشود، که میتواند درد کمر را تشدید کند.»
[۵] Bogduk N. Clinical Anatomy of the Lumbar Spine and Sacrum. Elsevier; 2012.
بدترین حالتهای خواب برای دیسک کمر
انتخاب پوزیشن غلط هنگام خواب میتواند فشار روی مهرهها، دیسکهای بینمهرهای و مفاصل فاست را تا چند برابر افزایش دهد. بسیاری از بیماران بدون اینکه متوجه باشند، شب را در وضعیتی میخوابند که نهتنها اجازه ترمیم به بافتهای آسیبدیده نمیدهد، بلکه التهاب و درد صبحگاهی را تشدید میکند. در این بخش بدترین و آسیبزاترین حالتهای خواب برای افراد مبتلا به دیسک کمر را معرفی میکنیم.
خوابیدن روی شکم (Prone Position)
این حالت تقریباً در تمام منابع ارتوپدی برای بیماران دیسک کمر «غیرتوصیهشده» است.
چرا بدترین انتخاب است؟
-
کمر در وضعیت Hyperlordosis قرار میگیرد و فشار روی دیسکهای کمری افزایش مییابد.
-
برای نفس کشیدن، سر باید به یک سمت چرخیده باشد → فشار جانبی روی مهرههای گردنی افزایش پیدا میکند.
-
فشار فشاری و چرخشی روی ستون فقرات ترکیب میشود؛ وضعیتی که برای دیسکها مضر است.
-
در افرادی با فتق یا برآمدگی دیسک، علائم رادیکولوپاتی معمولاً بدتر میشود.
اگر عادت دارید روی شکم بخوابید
-
یک بالش نازک زیر شکم قرار دهید تا قوس کمر کمتر شود.
-
از بالش بلند زیر سر استفاده نکنید.
-
به مرور، پوزیشن را به پهلو یا پشت تغییر دهید.
نکتهٔ مهم
«قرارگیری طولانیمدت در حالت خوابیده روی شکم موجب افزایش لوردوز کمری و افزایش بار مکانیکی روی مفاصل فاست میشود که میتواند درد کمر را تشدید کند.»
[۱] Bogduk N. Clinical Anatomy of the Lumbar Spine and Sacrum. Elsevier; 2012.
خوابیدن روی تشکهای بیش از حد نرم
تشکهای نرم باعث فرو رفتن بیش از حد لگن و شانهها میشوند و در نتیجه ستون فقرات شبانه در حالت خمیده و غیرطبیعی قرار میگیرد.
مشکلاتی که ایجاد میکند:
- افزایش فشار بر دیسکها در ناحیه کمری
-
بدتر شدن درد صبحگاهی
-
تشدید اسپاسم عضلات پارااسپاینال
-
افزایش احتمال چرخش لگن هنگام خواب
تشک نرم برای بیمار دیسک کمر معمولاً مناسب نیست، مگر اینکه با یک تاپر سفتکننده اصلاح شود.
نکتهٔ مهم
«مطالعهٔ کارآزمایی بالینی نشان میدهد تشکهای با سفتی متوسط نسبت به تشکهای نرم، درد کمر و ناتوانی حرکتی صبحگاهی را به شکل قابلتوجهی کاهش میدهند.»
[۲] Kovacs FM et al. Lancet. 2003;362(9396):1599-1604.
خوابیدن در پوزیشنهای چرخشی یا نامتقارن
بسیاری از افراد هنگام خواب بدون اینکه متوجه باشند، بدن خود را در پوزیشنهای نامتقارن قرار میدهند مثل:
-
خوابیدن به پهلو با چرخش لگن
-
قرار دادن یک پا روی پای دیگر بدون بالش
-
پیچخوردگی تنه (Twisted Spine)
چرا این حالتها آسیبزا هستند؟
-
باعث ایجاد فشارهای چرخشی روی دیسکها میشوند.
-
ستون فقرات از وضعیت خنثی خارج میشود.
-
احتمال تحریک ریشه عصب و ایجاد درد تیرکشنده پا افزایش مییابد.
این وضعیتها مخصوصاً برای بیمارانی که دیسک L5-S1 دارند، میتواند درد را تشدید کند.
نکتهٔ مهم
«ترکیب نیروهای فشاری و چرخشی یکی از مخربترین الگوهای بارگذاری بر دیسکهای کمری است و میتواند منجر به تشدید علائم بیماران دیسک کمر شود.»
[۳] McGill SM. Low Back Disorders. Human Kinetics; 2007.
خوابیدن روی کاناپه یا سطحهای غیراستاندارد
بسیاری از بیماران گزارش میکنند که شبها روی کاناپه یا تختهای کوچک میخوابند. مشکل این است که:
-
کاناپه معمولاً سطح صاف و مناسب ندارد.
-
بدن در حالت جمعشده قرار میگیرد.
-
گردن و کمر همراستایی طبیعی خود را از دست میدهند.
این ترکیب میتواند هم دیسک کمر را بدتر کند و هم باعث گردندرد و اسپاسم عضلات پشت شود. برای مشاهده ی مقاله ی بهترین روش خوابیدن برای گودی کمر کافیست وارد لینک شوید.
نکتهٔ مهم
«سطوح خواب غیراستاندارد که فاقد پشتیبانی مناسب هستند، میتوانند با ایجاد انحراف ستون فقرات و فشار اضافی روی نواحی کمری و گردنی، درد بیماران را تشدید کنند.»
[۴] Wong AY et al. Ann Med. 2017;49(5):379-389.
بهترین نوع تشک و بالش برای دیسک کمر
انتخاب تشک و بالش مناسب یکی از عوامل کلیدی در کاهش درد شبانه و بهبود کیفیت خواب بیماران مبتلا به دیسک کمر است. مطالعات متعددی نشان دادهاند که سطح خواب اگر از ستون فقرات بهدرستی حمایت نکند، فشار واردشده به دیسکها افزایش یافته و علائم هنگام خواب یا صبحها تشدید میشود. در این بخش، بهترین ویژگیهایی که تشک و بالش باید داشته باشند را بهطور کاملاً کاربردی توضیح میدهیم.
۱. بهترین نوع تشک برای دیسک کمر
تشک با سفتی متوسط (Medium-Firm)
براساس یک کارآزمایی تصادفیشده معتبر که روی بیماران مبتلا به کمردرد مزمن انجام شده است، تشک با سفتی متوسط نسبت به تشکهای سفت یا خیلی نرم، بیشترین کاهش درد و بهبود عملکرد صبحگاهی را فراهم میکند.
در این مطالعه، بیمارانی که از تشک Medium-Firm استفاده کردند، ۳۵٪ کاهش بیشتر در درد و ۳۰٪ بهبود بیشتر در عملکرد روزانه نسبت به گروه استفادهکننده از تشک سفت داشتند.
(Kovacs et al., Lancet, 2003)
چرا تشک خیلی نرم مناسب نیست؟
-
لگن و شانه بیش از حد فرو میروند.
-
ستون فقرات در طول شب خمیده میماند.
-
فشار روی دیسکها افزایش پیدا میکند.
چرا تشک خیلی سفت انتخاب ایدئال نیست؟
-
نقاط فشار روی لگن و کمر ایجاد میکند.
-
باعث بیخوابی یا جابهجایی زیاد در خواب میشود.
-
پشتیبانی یکنواخت از ستون فقرات ایجاد نمیکند.
جمعبندی عملی
اگر تشکتان خیلی نرم است، یک تاپر فوم باکیفیت میتواند وضعیت آن را اصلاح کند.
اگر تشک خیلی سفت دارید، یک لایه فوم ۳ تا ۵ سانتیمتری روی آن فشار نقطهای را کاهش میدهد.
۲. بهترین بالش برای دیسک کمر
بالش مناسب نقش حیاتی در همراستا نگهداشتن گردن و ستون فقرات دارد. قرارگیری نامناسب گردن میتواند باعث افزایش تنش عضلانی در پشت و حتی تشدید درد کمر شود.
بهترین ویژگیهای بالش مناسب:
-
ارتفاع متوسط (نه خیلی بلند و نه خیلی کوتاه)
-
حفظ همراستایی سر با ستون فقرات
-
پُرشدگی یکنواخت (Memory Foam یا ارتوپدی)
بالش برای خوابیدن به پهلو
-
ارتفاع باید کمی بیشتر باشد تا فاصله شانه تا گوش را پر کند.
-
این حالت مانع از خم شدن گردن به یک سمت میشود.
بالش برای خوابیدن به پشت
-
ارتفاع باید متوسط و سطح باید کمی گود داشته باشد تا سر در راستای گردن قرار گیرد.
بالش بین زانوها (Knee Pillow)
برای افرادی که به پهلو میخوابند، یک بالش بین زانوها باعث:
-
ثابت ماندن لگن
-
کاهش چرخش ستون فقرات
-
کاهش کشش روی دیسکها
میشود و برای اکثر بیماران دیسک کمر اثربخش است.
۳. آیا نوع تشک میتواند روی درد تیرکشنده پا (سیاتیک) تأثیر بگذارد؟
بله؛ درگیریهای L4–L5 و L5–S1 زمانی بدتر میشود که ستون فقرات در حالت خمشدگی یا چرخش قرار بگیرد. تشکهای نرم این وضعیت را تشدید میکنند.
افرادی که شبها از درد تیرکشنده پا بیدار میشوند معمولاً روی تشک Medium-Firm خواب بهتری دارند، زیرا ستون فقرات را در وضعیت خنثی نگه میدارد.
۴. یک نکته مهم و علمی
یک مرور سیستماتیک معتبر نشان میدهد که «تشکهایی که میزان فرو رفتن کنترلشده و پشتیبانی همزمان دارند، بیشترین کاهش درد را در بیماران مبتلا به کمردرد فراهم میکنند».
(Jacobson et al., J Chiropr Med, 2011)
بهترین روش استفاده از بالش برای دیسک کمر
بالش فقط وسیله خواب نیست؛ اگر درست انتخاب یا استفاده نشود میتواند مثل یک «نیروی مخرب» روی ستون فقرات عمل کند. هدف از بالش این است که گردن، شانه و کمر در یک محور طبیعی قرار بگیرند تا کمترین فشار ممکن به دیسکها وارد شود.
۱. اصول انتخاب بالش مناسب
-
ارتفاع متوسط: نه آنقدر بلند که گردن خم شود، نه آنقدر کوتاه که سر پایین بیفتد.
-
جنس حافظهدار (Memory Foam): شکل سر و گردن را میگیرد و همراستایی ستون فقرات را حفظ میکند.
-
سطح گود یا ارگونومیک: بهویژه برای افرادی که به پشت میخوابند.
۲. بالش مناسب برای کسانی که به پهلو میخوابند
-
ارتفاع باید به اندازه فاصله شانه تا گوش باشد.
-
اگر ارتفاع کم باشد → گردن به سمت پایین خم میشود.
-
اگر زیاد باشد → گردن به سمت بالا زاویه پیدا میکند.
هر دو حالت، تنش عضلانی و درد را تشدید میکنند.
۳. بالش مناسب برای کسانی که به پشت میخوابند
-
بهتر است بالش گودی مرکزی داشته باشد تا سر بالاتر از حد لازم نرود.
-
سر باید دقیقاً ادامهی محور ستون فقرات باشد، نه جلوتر و نه عقبتر.
۴. استفاده از بالش بین زانوها
این روش یکی از مؤثرترین راهها برای کاهش بار روی دیسکهای کمری است:
-
لگن را ثابت نگه میدارد
-
مانع چرخش ناخواسته ستون فقرات در خواب میشود
-
فشار روی مفاصل ساکروایلیاک کمتر میشود
بهخصوص برای افرادی که درد تیرکشنده پا دارند، استفاده از بالش بین زانوها اغلب تسکین فوری ایجاد میکند.
۵. چند اشتباه رایج درباره بالش
-
استفاده از دو بالش روی هم → باعث خم شدن شدید گردن
-
استفاده از بالشهای بسیار نرم پر → سر در طول شب فرو میرود
-
خوابیدن بدون بالش برای گردن → در برخی افراد موجب کشیدگی عضلات پسسری میشود
روشهای کمکی برای کاهش درد هنگام خواب
علاوه بر پوزیشن مناسب، چند اقدام ساده وجود دارد که میتواند قبل از خواب، شدت درد را کاهش داده و خوابیدن را بسیار آسانتر کند.
۱. گرمکردن ملایم کمر قبل از خواب
کمپرس گرم ۱۰ دقیقهای یا دوش آب گرم باعث کاهش اسپاسم عضلات و بهبود جریان خون میشود.
این کار بهویژه برای افرادی که سفتی صبحگاهی یا اسپاسم شبانه دارند بسیار مؤثر است.
۲. سه حرکت کششی سبک قبل خواب
بدون فشار، بدون درد، فقط برای آزادکردن عضلات:
-
کشش همسترینگ
-
کشش ملایم کمر در حالت چهار دستوپا
-
چرخش کوچک لگن روی زمین
این تمرینها باعث کاهش تنش عضلانی میشوند و بسیاری از بیماران بعد از انجام آنها کمتر «قل میخورند» و راحتتر میخوابند.
۳. تنظیم دمای اتاق
هوای خیلی سرد اسپاسم عضلات را بیشتر میکند.
دماهای ۲۳ تا ۲۵ درجه معمولاً برای بیماران دیسک کمر مناسبتر است.
۴. تکنیک صحیح بلند شدن از تخت (Log Roll Technique)
بسیاری از بیماران، نه بهخاطر خواب، بلکه هنگام بلند شدن از تخت دچار درد میشوند. روش صحیح:
-
به پهلو بچرخید
-
پاها را از تخت آویزان کنید
-
با کمک دستها، بدن را با هم بالا بیاورید
این تکنیک فشار ناگهانی روی دیسک را کاهش میدهد.
۵. نقش تغذیه و سبک زندگی
شام سبک + محدود کردن کافئین بعد از ساعت ۵ عصر باعث کاهش تحریک عصبی و خواب بهتر میشود.
کمبود منیزیم نیز در برخی افراد باعث افزایش اسپاسم شبانه میشود.
۶. یک نکته کاملاً علمی و واقعی
مطالعات نشان دادهاند که فعالبودن سبک روزانه (مثل پیادهروی ۲۰–۳۰ دقیقهای) باعث کاهش درد شبانه و بهبود کیفیت خواب بیماران مبتلا به کمردرد میشود.
(Jordan et al., BMJ, 2010)
بهترین روش خوابیدن بعد از جراحی دیسک کمر
بعد از جراحی دیسک کمر—چه جراحی باز، چه میکرودیسککتومی یا لیزری—بدن وارد یک مرحله ترمیم حساس میشود. در این دوره، هرگونه فشار، پیچش یا خمشدن نادرست میتواند درد را بیشتر کرده یا روند ترمیم را کند کند. به همین دلیل انتخاب پوزیشن صحیح خواب، نقش کلیدی دارد.
در ادامه بهترین و ایمنترین حالتهای خواب بعد از جراحی دیسک کمر را بهطور دقیق و کاربردی بیان میکنیم.
۱. خوابیدن به پهلو با حمایت کامل لگن و زانوها
این پوزیشن معمولاً اولین و امنترین گزینه بعد از جراحی است، چون کمترین فشار را روی محل جراحی وارد میکند.
چطور انجام دهیم؟
-
روی پهلویی بخوابید که درد کمتری دارد.
-
زانوها را کمی خم کنید و یک بالش بین زانوها بگذارید.
-
یک بالش کوچک نیز پشت کمر قرار دهید تا از چرخیدن ناگهانی جلوگیری کند.
مزایا
-
فشار روی مهرههای پایین کمر به حداقل میرسد.
-
عضلات کمر در حالت ریلکس قرار میگیرند.
-
احتمال کشیدهشدن محل زخم کاهش مییابد.
۲. خوابیدن به پشت با یک بالش زیر زانوها
این حالت برای افرادی که عادت دارند به پشت بخوابند بسیار مناسب است و معمولاً توسط جراحان ستون فقرات توصیه میشود.
چطور انجام دهیم؟
-
به پشت دراز بکشید.
-
یک بالش متوسط یا حوله رولشده زیر زانو بگذارید.
مزایا
-
گودی کمر کاهش پیدا میکند.
-
فشار عمودی روی بخش پایین کمر کمتر میشود.
-
برخاستن از این پوزیشن نیز راحتتر و کمخطرتر است.
۳. خواب نیمهنشسته (برای دوران درد اولیه)
اگر در هفتههای اول بعد از جراحی قرار دارید و هنوز خوابیدن روی تخت برایتان سخت است، حالت نیمهنشسته میتواند یک انتخاب موقت بسیار مؤثر باشد.
چطور انجام دهیم؟
-
چند بالش پشت کمر قرار دهید یا از تخت قابل تنظیم استفاده کنید.
-
شیب ۳۰ تا ۴۵ درجه معمولاً مناسبترین حالت است.
-
زانوها نیز کمی خم باشند و توسط بالش حمایت شوند.
مزایا
-
کاهش کشش روی محل جراحی
-
کاهش فشار روی عصب سیاتیک
-
مناسب برای افرادی که هنگام درازکشیدن دچار افزایش درد میشوند
۴. خوابیدن روی شکم بعد از جراحی: ممنوع یا مجاز؟
بهطور کلی در ۴ تا ۶ هفته اول بعد از جراحی، خوابیدن روی شکم توصیه نمیشود، زیرا:
-
قوس کمر افزایش مییابد
-
کشش ناخواسته روی بافتهای ترمیمی ایجاد میشود
-
فشار روی مهرههای کمری بیشتر میشود
اگر بیماری سابقه طولانی خواب روی شکم دارد و تغییر پوزیشن برایش بسیار دشوار است، باید حتماً زیر شکم یک بالش نازک قرار داده شود تا گودی کمر کاهش پیدا کند.
۵. زمان مناسب برای برگشتن به پوزیشنهای قبلی
معمولاً بعد از:
-
۴ تا ۶ هفته → امکان خوابیدن به پشت و پهلو بدون محدودیت
-
۸ تا ۱۲ هفته → امکان بازگشت به پوزیشنهای دلخواه (بهشرطی که درد ایجاد نکند)
البته تصمیم نهایی باید طبق نظر جراح باشد، زیرا نوع جراحی و میزان برداشت دیسک نیز اهمیت دارد.
۶. نکات کلیدی برای بلند شدن از تخت بعد از جراحی
بسیاری از بیماران درد خود را هنگام خوابیدن بدتر نمیکنند؛
بلکه هنگام بلند شدن اشتباه درد تشدید میشود.
روش صحیح:
-
ابتدا به پهلو بچرخید.
-
پاها را از تخت آویزان کنید.
-
با کمک دستها، بالاتنه را به صورت یکپارچه بالا بیاورید.
این روش فشار ناگهانی روی مهرههای کمری را کاهش میدهد و از پیچش ناگهانی جلوگیری میکند.
۷. نکته مهم درباره تشک و بالش بعد از جراحی
در دوره نقاهت، تشک سفت یا خیلی نرم میتواند اذیتکننده باشد.
تشک با سفتی متوسط معمولاً بیشترین راحتی و کمترین فشار را ایجاد میکند.
بالش باید ارتفاع متوسط داشته باشد و نباید باعث خمشدن گردن شود.
اشتباهات رایج بیماران دیسک کمر هنگام خواب
بسیاری از بیماران دیسک کمر حتی با پوزیشن مناسب هم هنوز دچار درد شبانه هستند، و علت اصلی آن اشتباهات ساده اما تاثیرگذار در نحوه خوابیدن، نوع تشک، یا عادتهای قبل از خواب است. در این بخش، رایجترین خطاهایی را که باعث تشدید درد میشوند معرفی میکنیم.
۱. خوابیدن روی تشک خیلی نرم یا خیلی سفت
تشک خیلی نرم باعث فرو رفتن لگن و شانهها میشود و ستون فقرات تمام شب در حالت خمیده میماند.
تشک خیلی سفت نیز فشار نقطهای ایجاد میکند و عضلات را در حالت تنش نگه میدارد.
هر دو مورد میتوانند درد صبحگاهی و اسپاسم عضلانی را تشدید کنند.
۲. استفاده از دو بالش روی هم
بالش بلند، زاویه گردن را غیرطبیعی میکند و باعث انتقال فشار و کشش اضافی به عضلات پشت و حتی دیسکهای کمری میشود.
۳. چرخیدن ناگهانی یا بلند شدن اشتباه از تخت
بلند شدن با پیچش کمر یا نیمخیز شدن ناگهانی میتواند فشار زیادی به دیسکها وارد کند.
روش صحیح Log Roll است:
به پهلو بچرخید → پاها بیرون تخت → با دستها بلند شوید.
۴. خوابیدن در پوزیشنهای پیچشی (Twisted Spine)
مثل خوابیدن به پهلو بدون بالش بین زانوها یا قرار دادن یک پا روی پای دیگر.
این حالتها باعث چرخش لگن و ستون فقرات میشوند و در بسیاری از بیماران باعث تشدید درد تیرکشنده پا هستند.
۵. خوابیدن روی کاناپه یا تختهای کوچک
کاناپهها معمولاً پشتیبانی مناسب ندارند و بدن در وضعیت خمیده و نامتقارن قرار میگیرد.
خوابیدن در فضایی که آزادی حرکت ندارید، فشارهای غیرطبیعی روی دیسکها ایجاد میکند.
۶. خوابیدن با موبایل یا تبلت در دست
این کار معمولاً باعث خم شدن شدید گردن و گرد شدن شانهها میشود.
تنش گردنی یکی از محرکهای مهم درد کمری عصبیمنشأ است.
۷. خوابیدن بدون حمایت لگن
در بسیاری از پوزیشنها، نبود بالش بین زانوها یا زیر زانوها باعث میشود لگن در طول شب در حالت چرخش بماند و درد تشدید شود.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
دیسک کمر همیشه نیاز به جراحی ندارد، اما برخی علائم نیازمند بررسی فوری هستند. شناخت این نشانهها کمک میکند از آسیب عصبی جلوگیری کنیم.
۱. درد شدیدی که با پوزیشن صحیح بهتر نمیشود
اگر چندین شب پوزیشنهای صحیح را امتحان کردید اما درد هنوز شدید یا رو به افزایش است، احتمال وجود التهاب شدید یا درگیری عصبی فعال وجود دارد.
۲. بیحسی، گزگز یا ضعف پاها
این نشانهها ممکن است علامت درگیری ریشههای عصبی (مانند L5 یا S1) باشند.
اگر ضعف عضلانی دارید—مثلاً نمیتوانید پنجه را بالا بیاورید یا روی پاشنه راه بروید—باید فوراً بررسی شوید.
۳. درد تیرکشندهای که در شب بدتر میشود
این نوع درد میتواند نشاندهنده فشار عصبی مداوم باشد و نیاز به ارزیابی دارد.
۴. بیاختیاری ادرار یا مدفوع
این حالت (Cauda Equina Syndrome) یک اورژانس پزشکی است و باید بدون تأخیر به اورژانس مراجعه شود.
۵ درد همراه با تب یا کاهش وزن بیدلیل
ممکن است نشانه عفونت یا مشکلات دیگری باشد که نباید نادیده گرفته شود.
۶. افزایش درد بعد از جراحی دیسک
اگر درد به مرور بهتر نمیشود یا پس از بهبود نسبی دوباره زیاد شده، باید توسط جراح بررسی شود.
کمربند پلاتینر: بهترین درمان کمکی برای کاهش درد و بهبود کیفیت خواب بیماران دیسک کمر
درمانهای غیردارویی نقش بسیار مهمی در کاهش درد شبانه و بهبود خواب بیماران دیسک کمر دارند. یکی از مؤثرترین ابزارهای کمکی که طی سالهای اخیر در ایران بهطور گسترده مورد استفاده قرار گرفته و بازخوردهای بالینی بسیار خوبی داشته، کمربند پلاتینر است. این کمربند بهصورت کاملاً غیرتهاجمی عمل میکند و برای بیمارانی که هنگام خواب یا قبل از خواب دچار اسپاسم، درد تیرکشنده یا خشکی عضلات میشوند، یک گزینه کاربردی و ایمن است.
کمربند پلاتینر چیست و چگونه عمل میکند؟
کمربند پلاتینر از تکنولوژی اختصاصی UIC استفاده میکند که سه مکانیسم درمانی دارد:
۱. امواج اولتراسوند (Ultrasound)
-
افزایش جریان خون در بافتهای عمقی
-
کاهش التهاب اطراف مفاصل و دیسک
-
نرم کردن عضلات سفت و اسپاسمدار
۲. نور مادونقرمز (Infrared)
-
گرمکردن عمقی عضلات و رباطها
-
کاهش اسپاسم و بهبود دامنه حرکتی
-
تحریک روند ترمیم بافت
۳. پالسهای تنظیمکننده عصبی (Clock Pulse)
-
هماهنگسازی پیامهای عصبی
-
کاهش تحریکپذیری ریشههای عصبی
-
کاهش دردهای تیرکشنده پا
این ترکیب باعث میشود بیمار قبل از خواب کاهش اسپاسم، افزایش گرمای عمقی و آرامش عضلانی را تجربه کند؛ سه فاکتور کلیدی که مستقیم روی کیفیت خواب و شدت درد شبانه دیسک کمر تأثیر دارند.
مزایای کلیدی کمربند پلاتینر برای بیماران دیسک کمر
-
کاهش درد و سفتی عضلات قبل از خواب
-
بهبود کیفیت خواب شبانه؛ مخصوصاً در افرادی که خوابیدن برایشان دشوار است
-
کمک به کاهش درد تیرکشنده پا
-
بدون عوارض، بدون وابستگی، غیرتهاجمی
-
قابل استفاده برای افراد با فتق دیسک، بیرونزدگی دیسک، اسپاسم شدید، لوردوز زیاد یا درد مزمن کمر
پلاتینر درمان اصلی نیست، اما درمان مکملی است که در کنار فیزیوتراپی، دارو، استراحت درست و پوزیشن صحیح خواب، اثرگذاری بسیار قابلتوجهی دارد.
چه کسانی بیشترین سود را از این کمربند میبرند؟
-
افرادی که قبل از خواب احساس کشیدگی و سفتی عضلانی دارند
-
کسانی که صبحها با درد شدید بیدار میشوند
-
بیماران با درگیری L4–L5 و L5–S1
-
افرادی که سیاتیک همراه با دیسک دارند
-
کسانی که به دنبال یک درمان ایمن و بدون عارضه برای کاهش درد هستند
نحوه استفاده برای بهترین نتیجه در خواب
-
۲۰ تا ۳۰ دقیقه قبل از خواب استفاده شود
-
در حالت نشسته یا جنینی، روی کمر بسته شود
-
پس از کاهش اسپاسم، فرد میتواند در پوزیشنهای توصیهشده به تخت برود
هدف این است که بیمار با عضلات گرم، شل و آرام وارد خواب شود.
جمعبندی نهایی
انتخاب بهترین روش خوابیدن برای دیسک کمر یک موضوع کاملاً علمی و درعینحال متفاوت برای هر فرد است. با اینکه اصول کلی وجود دارد—مثل خوابیدن به پهلو با بالش بین زانوها، یا خوابیدن به پشت با بالش زیر زانو—اما بدن هر فرد واکنش خاص خود را دارد و باید پوزیشنی را انتخاب کند که درد را کمترین حد ممکن برساند.
آنچه در این مقاله آموختیم:
-
پوزیشن صحیح خواب میتواند فشار واردشده به دیسکها را تا چند برابر کاهش دهد.
-
تشک و بالش مناسب ستون فقرات را در وضعیت خنثی نگه میدارند.
-
چند حرکت و عادت ساده قبل از خواب میتوانند شدت درد را کاهش دهند.
-
بعد از جراحی دیسک کمر، پوزیشنهای امن و اصولی نقش کلیدی در ترمیم دارند.
-
کمربند پلاتینر یک درمان مکمل مؤثر برای کاهش درد قبل از خواب و بهبود روند خواب در بیماران دیسک کمر است.
در نهایت، بهترین پوزیشن خواب، پوزیشنی است که درد را کم و خواب را راحتتر کند اما رعایت اصول علمی همیشه نتیجه بهتر و پایدارتر به همراه دارد.





